Leidt meer kennis ook tot gedragsverandering?

Eigenlijk weten we best goed wat wel en niet gezond is. We weten dat roken of vapen ongezond is. We weten dat voldoende slaap belangrijk is en dat zonnebrandcrème je beschermt voor huidkanker. Toch doen we niet altijd iets met die informatie. In een leuk artikel van Kelly en Barker getiteld Why is changing health-related behaviour so difficult? worden zes vaak gemaakte fouten beschreven als het gaat over gedragsverandering. Daarnaast beantwoorden zij de vraag: welke verschuivingen zijn er nodig om pogingen tot gedragsverandering echt impact te geven?

Fout 1: Vertrouwen op het ‘gezonde verstand’

Een overkoepelende aanname is het vertrouwen op de kracht van ons gezond verstand. Dit heeft te maken met het oversimplificeren van menselijk gedrag en het idee dat het wel duidelijk is wat er moet gebeuren. We moeten het ‘gewoon’ doen. Maar, omdat iets logisch lijkt, wil het helaas niet zeggen dat we er iets mee gaan doen.

Als ons gedrag te maken had met gezond verstand dan zou veranderen geen probleem zijn. Gedragsverandering is moeilijk. Gedrag heeft te maken gewoontes, automatische reacties op onze omgeving, bewuste keuzes, besluitvorming en dat allemaal in een complexe sociale en culturele context. Er zijn bergen aan wetenschappelijke kennis over ons gedrag vanuit de psychologie, sociologie en antropologie die niet ingezet worden bij onze talrijke pogingen om gedrag van anderen te beïnvloeden.

Fout 2. Denken dat het om het overbrengen van de boodschap gaat

Een tweede denkfout is het idee dat gedragsverandering gaat over hóe je de boodschap overbrengt. Als we de boodschap dusdanig goed overbrengen dat de doelgroep deze begrijpt en zich ermee identificeert, dan zal het verandering teweegbrengen. Echter, hoe een boodschap ontvangen wordt is slechts een klein deel van de complexiteit van gedrag.

Een vergelijking wordt vaak getrokken tussen de reclame industrie en overheidscampagnes over gezondheid en preventie. Feit blijft dat koopgedrag van wasmiddel iets anders is dan duurzame gedragsverandering op het gebied van gezondheid.

Fout 3. Kennis en informatie leiden tot gedragsverandering

Het prioriteren van informatie en kennis als zijnde sturend voor gedragsverandering is in lijn met hoe wij traditioneel naar de dokter-patiënt relatie keken. De patiënt komt kennis te kort en klopt aan bij de zorgprofessional die hen vanuit hun expertise kennis en informatie geeft. Dit werkt goed bij acute klachten, maar minder voor chronische aandoeningen, en nóg minder goed bij preventie.

Zorg- en leefstijlprofessionals merken zelf ook dat ook het delen van informatie over de negatieve gevolgen van ongezonde voeding en beperkte beweging weinig verandering teweeg brengt. Sterker nog, onderzoek laat zien dat mensen zelf voldoende weten over het belang van gezonde voeding en beweging, maar dat ze er simpelweg niet aan toe komen door andere verplichtingen in het leven.

Fout 4. Menselijk handelen is rationeel

In lijn met de eerst genoemde fout zijn we evengoed geneigd om te denken dat mensen handelen vanuit ratio en doen wat ze weten dat logisch en verstandig is op basis van rationele besluitvorming en bewijzen. Het is dus ook de taak van de experts om deze informatie te delen en uit een te zetten. Ook hier gaan we ervanuit dat mensen doen wat je ze zegt omdat het de meest logische keuze is. Dit is gebaseerd op de vooronderstelling dat de drijvende kracht achter menselijk gedrag puur bestaat uit het maximaliseren van winst en het minimaliseren van verlies. Veel modellen uit de psychologie van gedragsverandering gaan deels uit van deze aanname en dit past heel goed binnen het in individualistische perspectief van menselijk gedrag dat is ingebed in de westerse cultuur. Het houdt geen rekening met automatisch gedrag, de sociale context en het feit dat ook ‘probleemgedrag’, zoals drinken en roken, juist kortstondig plezier en winst oplevert.

Fout 5. Menselijk handelen is irrationeel

Ook het tegengestelde is onjuist. Vaak wuiven we irrationeel gedrag weg als zijnde achteloos of dom. Maar menselijk gedrag heeft weldegelijk een functie. Overmatig eten, onveilig vrijen of te harde muziek luisteren levert de persoon iets op en is daarmee niet irrationeel. Wat voor de een heel verstandig is, lijkt voor de ander compleet irrationeel. Het is daarom belangrijk om naar én vanuit de context van de individu te kijken.

Fout 6. Het is mogelijk om gedrag te voorspellen

Ondanks alle veronderstellingen is het nog steeds niet mogelijk om met zekerheid te voorspellen hoe een individu zal handelen in een bepaalde situatie. Op populatieniveau kunnen we patronen en uitkomsten herkennen, maar dit heeft ons nog niet de tool geboden om gezondheidsproblemen aan te pakken. Momenteel hebben we weinig informatie over de verbanden tussen individueel gedrag en patronen die we herkennen op maatschappelijk niveau.

Wat dan wel?

Het auteurs vragen om een verschuiving in hoe zorgprofessionals aan de slag gaan met gedragsverandering. De psychologie biedt interessante inzichten. Gedragsverandering is ingewikkeld. Het vindt niet plaats in een vacuüm. In plaats van gedrag proberen te voorspellen is het zaak om achteruit te werken en de oorzaken van gedrag te identificeren. Het vraagt een enigszins analytische en zelfbewuste benadering, weg van informatievoorziening, kennisdelen en regels opleggen en juist richting de ontwikkeling van zelfvertrouwen, zelfbewustzijn, motivatie en zelfzorg.

Kelly, M.P. en Barker, M. (2016) Why is changing health-related behaviour so difficult? Public Health, 136, 109-116. doi:10.1016/j.puhe.2016.03.030.